Dit is een sterk ingekorte versie van de lezing gehouden voor Radboud Reflects 18 juni 2019
Assepoester, Carrie Mathison, Alexis Colby, Claire Underwood, Madame Bovary en Medea, wereldberoemde vrouwen die een ding gemeenschappelijk hebben: ze bestaan niet echt. Het zijn fictieve vrouwen. Ze zijn geschapen en ontworpen door verhalenvertellers en daarna in beeld gebracht door filmmakers. Ze dienen ter vermaak, maar ook als inspiratiebron of angstbeeld.
Wat vertellen vrouwen van het witte doek ons over ons vrouwbeeld? Wat kunnen we van deze fictieve vrouwelijke karakters leren over echte vrouwen? Hoe wordt ons ideaalbeeld van de vrouw beïnvloed door films en televisie? Wat zijn goede vrouwen, wat zijn slechte vrouwen?
Ideaalbeelden, dus ook die van de vrouw, zijn altijd veranderlijk. Hollywood producties uit de jaren 70- 80 laten een ander ideaalbeeld van de vrouw zien dan bijvoorbeeld de NETFLIX producties van nu. Waarin zitten de verschillen? Laat ik mezelf als voorbeeld nemen.
Er was eens een prinses
De eerste ‘vrouwelijke rolmodellen’ die ik en mijn leeftijdsgenoten als kind kregen voorgeschoteld toonden een helder zwart-wit beeld van goed en kwaad. De ‘slechte’ vrouw is de jaloerse stiefmoeder, druk in weer met giftige appels. Een vrouw die liefde veinst voor de vader, maar in feite een ordinaire gold digger is. De lieve prinses is altijd hard aan het werk, vloekt nooit, luistert naar haar vader en wacht smachtend op haar prins. Zij is ‘goed’. De strijd gaat om schoonheid. Er kan er maar een de mooiste zijn. Zowel uiterlijk, als innerlijk. De mooiste en de liefste krijgt uiteindelijk de prins. Copyright Disney studio’s. Met de originele verhalen van Grimm hebben deze sprookjes weinig meer te maken.
De nieuwste trend in Hollywood is live action, het verfilmen van de klassieke tekenfilms door acteurs van vlees en bloed. Het aardige van de verfilming van Assepoester met Lily James als Assepoester en Cate Blanchett als haar boze stiefmoeder, is de dat de regisseur Kenneth Branagh er voor koos om Assepoester de moral high ground te laten nemen. Ze vergeeft haar stiefmoeder aan het einde van de film. “I forgive you.” zegt ze tegen haar kwelgeest, terwijl ze zelf naar het geluk, de ware liefde, haar prins en zijn kasteel toeloopt. Hier kunt u het zelf zien.
Assepoester handelt met het uitspreken van deze nobele woorden geheel in lijn met de moraal die ze van haar moeder meekreeg. “Have courage and be kind.” Toch roept deze scene weerstand op. De meeste kijkers vinden het geen rechtvaardig einde. Ik krijg er ook jeuk van. Deze slotscène werd ook niet gewaardeerd door het testpubliek. “Some people were vocal about wanting to see a different movie ending,” aldus Branagh, “[They preferred] punishment and revenge […] People wanted scenes where the stepmother was definitively stripped of her wealth and seen begging on the streets,” aldus Branagh in een interview met Bryan Alexander van USA today. Branagh vond het boeiend om te zien hoe het publiek was op te delen in twee groepen, zij die gaan voor vergeving en zij die roepen om straf en wraak.
Die gemende reacties op deze eindscene laat zien hoeveel moeite ‘gewone mensen’ hebben met onzelfzuchtige geesten, zij die kunnen vergeven, zij die bereid zijn zichzelf op te offeren en de slechterik de andere wang toe te keren. Deze hoge morele standaard wekt, op zijn zachts gezegd, irritatie op. Veel Hollywood-films geven daarom liever toe aan de behoefte aan wraak. Doorgaans wordt de verontwaardigde kijker wordt getrakteerd. Niet opgevoed. We zijn gewend om in te zien hoe de slechterik in de laatste scene overhoop wordt geschoten, genadeloos. Dat vinden we normaal. Vergiffenis is geen morele deugd die hoog scoort in de film vermaaksindustrie.
Hoe moeten we dit duiden? Een interessante les die we hieruit kunnen trekken is dat de morele opdracht om ‘lief te zijn’ en ‘mensen te vergeven’ op zijn minst een problematische is. Het strookt namelijk niet met ons (primitieve) gevoel voor rechtvaardigheid. Dat soort eindes bevredigen niet. Waarom niet? Ik denk omdat we ons met die suffe en veel te perfecte prinsessen simpelweg niet kunnen identificeren. Ik niet in ieder geval. Ze zijn te braaf en te saai. Deze prinsessen zijn onmenselijk in hun perfectie daardoor zijn ze niet echt. Ik kan me totaal geen voorstelling maken bij het ‘ze leefden nog lang en gelukkig.’
Sandy 2.0
Toen ik iets ouder was werd dat Disney-ideaal radicaal verstoord door Sandy (Olivia Netwon John) uit de film Grease. Sandy was een was echt ontwerpvraagstuk. In het begin van de film ziet ze er precies zo uit als die Disney prinsesjes. Een braaf meisje in een roze of geel jurkje met een wit kraagje en bijpassende witte sokjes, die smachtend droomt over haar ware. Maar Sandy was niet goed genoeg. Met dat uiterlijk en met dat tuttige gedrag zou ze haar prins, Danny Zuko (John Travolta) nooit krijgen. Daarom moet ze aan het einde van de film een extreme make over doormaken. Sandy 2.0 draagt een zwarte leren broek, zit zwaar in de make up, draagt oorbellen en heeft een sigaret in de mond. Ze is onmiskenbaar een seksbom. Helemaal top.
De onderliggende boodschap van de film is: loop mee met de rest. Als je niet rookt en drinkt ben je een stomme trut en hoor je er niet bij. Dan blijft de ware liefde buiten je bereik. Dus: redesign yourself!
Een vergelijkbare boodschap kreeg ik mee van Desperately Seeking Susan, de film waarmee Madonna medio jaren 80 doorbrak. De film draait om de gedaantewisseling van twee nogal verschillende vrouwen. Roberta is een brave vrouw. Ze verveelt zich dood omdat ze getrouwd is met saaie Gary. Susan is een vrijgevochten punk-type. Ze hangt bij voorkeur rond met semi-criminele types en raakt daardoor voortdurend verzeild in lastige situaties. Roberta volgt in de krant in een gesprek tussen een man en vrouw die met elkaar communicerend via advertenties (internet bestond nog niet). De advertenties worden ondertekend met ‘desperately seeking Susan’. Lang verhaal kort – ga de film zien, als u hem nog niet gezien hebt – Roberta stoot, nadat ze in een tweehandswinkel het leren jasje van Susan heeft gekocht, haar hoofd en lijdt daarna aan geheugenverlies. Daz, leuke gozer, denk dat zij ‘Susan’ is en neemt haar mee naar huis. Ze worden verliefd op elkaar. Ook in deze film gaat het om het contrast tussen het brave meisje dat een saai leven leidt en het wilde, vrijgevochten meisje, dat altijd avonturen beleeft. Die laatste maakt iets mee. Die leeft.
Brave meisjes zijn niet gelukkig
Madonna werd geen ster omdat ze zo goed kan zingen. Ze werd een celebrity omdat ze een hele generatie meisjes inspireerde om vrij en losbandig te zijn. De boodschap die ik in mijn jeugd mee kreeg van Hollywood was: brave meisjes zijn (onbewust) ongelukkig. Dus zet je af tegen je ouders, want zoals je moeder is, wil jij niet zijn; naar mannen, zoals je vader, moet je niet luisteren. Denk zelf na! Wees zelfstandig! En oh ja seks is niet zondig, geniet ervan. Lol maken is goed.
Maar je moet wel normaal doen. In ‘mijn tijd’ was Glenn Close de actrice die de ultiem slechte vrouwen mocht vertolken. Ik bespreek hier graag Alex Forrest a.k.a. the Bunny boiler in Fatal attraction. Fatal Attraction is de voorloper van een genre films dat je ook wel “crazy lady” films kan noemen. In dit rijtje horen ook films als Basic Instinct, The Hand That Rocks the Cradle and Single White Female thuis, allemaal verhalen over lijpe vrouwen die gestoorde dingen doen. Ze zijn heel eng. Echter in geen van deze films wordt de ‘waarom?’- vraag gesteld. Geen van de films schenkt aandacht aan de motivaties van de vrouwen, hoe ze zo gek zijn geworden. Waarom ze zo raar doen.
Fatal attraction gaat over een zeer aantrekkelijke vrouw, Alex Forrest. Zij krijgt een affaire krijgt met een getrouwde man (gespeeld door Michael Douglas). Alex vertoont qua uiterlijk en stijl grote overeenkomsten met Sandy 2.0. Ze is echt wat je noemt smoking hot. Hij valt dan ook als een blok voor haar. Maar voor hem is deze affaire niet meer dan een slippertje. Casual seks noemen we dat tegenwoordig. Zij wil meer. Ze neemt geen genoegen met zijn afwijzing en slaat volledig door. Dan wordt het eng, heel erg eng. Ze luistert niet naar hem. Ze respecteert zijn grenzen niet en komt in zijn huis. De vrouw deze huizes vindt daarna het konijn van hun kind in een pan kokend water op het gasfornuis. Het is een geweldige scene, hier kunt u hem zien.
Alex vormt een bedreiging voor het gelukkige gezin. Crazy bitch! Het testpubliek vond het originele einde waarin Alex zelfmoord pleegt maar niets. De slechterik in deze film verdiende iets ergers, veel ergers. Glenn Close noemde Alex in die tijd “the most hated woman in America’. Alex was het icoon van the evil bitch. Zouden we dat nu nog steeds zo zien? Vandaag de dag zouden we denk ik eerder zeggen: die vrouw heeft mental issues.
Hedendaagse rolmodellen op NETFLIX: vrouwen met mental issues
Met dit soort vrouwportretten kunnen filmmakers anno 2019, na #MeToo, niet meer aankomen. In de hedendaagse NETFLIX lijkt het alsof alle vrouwen mental issues hebben. Denk aan Carrie Mathison, de biopolaire C.I.A. officer uit Homeland. Ook Carrie, single, begeeft zich in het grijze gebied van casual seks. Daarvoor heeft ze een speciale neptrouwring. Anders dan mannen die juist hun trouwring af doen om de kans op seks te verhogen, doet Carrie er een om. Ze geeft op die manier aan dat ze niet open staat voor iets anders dan een one night stand. Dat maakt haar aantrekkelijk voor mannen.
De simpele seksuele moraal uit Fatal attraction waarbij mannen en vrouwen er zeer ongelijk in staan – hij wil lol, zij wil zich binden – is voor Carrie een gegeven waarmee ze kan en mag manipuleren. Zij bepaalt de regels, niet hij. En haar mental issue is geen reden om haar te verwerpen. Het maakt haar juist menselijker. We hebben niets aan perfecte rolmodellen. Daar kunnen we ons niet mee identificeren. Met deze vallende en falende vrouw wel.
Carrie is niet de enige imperfecte vrouw die ik via NETFLIX leerde kennen. Neem Saga uit The Bridge, Betty Draper uit Mad Man, Alicia Florrick uit The Good Wife. Deze vrouwen tonen dat het ontworstelen aan het stereotype rolmodel een strijd is.
Moeder, minnares, echtgenote, zakenvrouw en bitch. Het combineren van die rollen is echter niets nieuws. ‘De vrouw’ was nooit te reduceren tot een aspect. Ze is altijd al die vrouwen. De rolmodellen waar we het lange tijd mee moesten doen waren werkelijkheidsvreemd. Gelukkig is dat aan het veranderen. In de verhalen, maar ook in het echte leven. Waarom zou een vrouw niet sterk en lief tegelijkertijd kunnen zijn of contactgestoord en toch seksueel aantrekkelijk? Wat de NETFLIX-vrouwen vooral laten zien is dat het een uitdaging is om een goede, en een, en dat is misschien nog wel belangrijker, gelukkige vrouw te zijn in een mannenmaatschappij.
Wonder Woman
Dat zag de schepper van Wonder Woman ook. Wonder Woman werd gecreëerd tijdens de tweede wereldoorlog. Haar schepper, de psycholoog William Moulton Marston, was van mening dat de wereld sterke vrouwen nodig heeft. Zonder sterke vrouwen geen vrede op aarde.
Betty Draper uit de serie Mad man is wat mij betreft het icoon van de vrouw zonder kracht. Dit wordt het sterkst verbeeld in de scene waarin ze met een luchtbuks de duiven van de buurman te lijf gaat. Fenomenaal vind ik de sigaret in de mond van Betty Draper, die in deze cruciale scene zich lijkt af te zetten tegen het jaren 50 keurslijf van de huisvrouw. Wat zien we hier? Een vrouw die zinloos in de lucht staat te schieten. Ze is boos, ze wil niet meer doen alsof. Ze wil geen huisvrouw zijn, echtgenote van een overspelige man. Alleen ze heeft geen idee wat ze dan wel kan of wil zijn.
“Not even girls want to be girls so long as our feminine archetype lacks force, strength, and power. Not wanting to be girls, they don’t want to be tender, submissive, peace-loving as good women are. Women’s strong qualities have become despised because of their weakness. The obvious remedy is to create a feminine character with all the strength of Superman plus all the allure of a good and beautiful woman.”
Wijze woorden van Marston uit 1943. Hij zag het scherp, jammer dat het zo lang duurt voordat het kwartje valt.
