Bron: Rick Moeliker Nederlands Dagblad 18 juni 2019
…Wie iets wil leren over ethiek kan beter series kijken dan allerlei filosofische boeken lezen, vindt ethicus Ellen ter Gast.
…’Zulke boeken zijn vaak te abstract. Het verschil tussen goed en kwaad leer je eeder door verhalen omdat er dan empathie bij komt kijken.’
Nijmegen
Wie zich af en toe overgeeft aan bingewatchen, hoeft zich niet schuldig te voelen. Al hangt het er wel een beetje vanaf wat je kijkt. En of je er na het kijken over praat. Wie dat doet, kan heel veel opsteken van series als House of Cards en The Bridge. Omdat ze ons iets leren over wie we zijn en hoe we goed met elkaar om zouden kunnen gaan. Dat is waar ethiek over gaat. Daarvoor kun je natuurlijk ook alles lezen wat filosoof Immanuel Kant hierover schreef. Niet nodig, vindt ethicus Ellen ter Gast. In De Dappere Kijker. Waarom Netflix ons meer te bieden heeft dan Kant legt ze uit waarom.
‘Ik ben opgeleid als bioloog en heb lang les gegeven aan biologen over ethiek. In de collegezaal begon ik met de vraag of je moraal vanuit de biologie kunt verklaren en of er zoiets bestaat als de vrije wil. Dan had ik de aandacht. Daarna vertelde ik wel iets over ethische theorieën, maar het college kwam pas echt los als ik verhalen ging vertellen. Wat zouden jullie doen als je Frankie Dunn uit Million dollar baby was, is Dexter goed of fout en waarom dan?
Maakt het kijken van series ons betere mensen?
‘Dat denk ik wel. In mijn boek gaat het vooral over de vraag: hoe ontwikkel je een moraal? Door verhalen, is mijn antwoord. Of dat nu door series, sprookjes of anekdotes is, dat maakt niet uit. De moraal is vaak onlosmakelijk met zulke verhalen verbonden.’
In uw boek schrijft u dat je tot moreel inzicht komt door met anderen te praten en in praktische situaties morele overtuigingen te ontwikkelen. Dan ligt het er nogal aan met wie je praat en wat je kijkt.
‘Ik geloof dat een mens in principe het goede wil en zich daar ook het prettigst bij voelt. Als mensen iets verkeerd doen, willen ze dat het liefst ongedaan maken. Het verkeerde doen zie ik daarom ook als een vorm van onmacht, al blijven mensen wel verantwoordelijk voor wat ze doen. Ik heb een heel positief mensbeeld, maar besef dat we niet perfect zijn. Dat zie je in veel films ook, zoals Seven Seconds. Daarin zie je dat de werkelijkheid niet zo zwart-wit is en dat het vellen van een moreel oordeel in praktijk lastiger is dan ethische theorieën van filosofen veronderstellen. In het echte leven doen zich regelmatig situaties voor waarin evenveel valt te zeggen voor de keuze voor optie A als voor optie B. Wie wat langer stil staat bij de vraag waarom, ziet dat degene die voor de andere optie kiest daar misschien wel heel goede redenen voor heeft. Die ander is geen slecht persoon, hij maakt een andere afweging. Als we dat beter begrijpen, maken minder snel ruzie.
Het mooie van series vind ik dat mensen met verschillende achtergronden hier naar kunnen kijken. Dat maakt goede gesprekken mogelijk. Iedereen weet wie Frank Underwood is. In die gesprekken kun je dan ontdekken waarom iemand anders oordeelt. Dat is leerzaam. Aan de andere kant: de moraal is iets anders dan een mening. Het goede doet een appèl op je, het raakt je. Het is geen willekeur, het goede is groter dan jezelf, dat overtijgt het individu.’
Als we van series meer kunnen leren dan van filosofen, wat moeten we dan nog met hun werk?
‘Vaak kun je de theorie beknopt uitleggen, waarna je hier met elkaar over in gesprek gaat. Filosofen zullen Kant natuurlijk wel blijven lezen. Toch zie je dat ook zij verhalen zien als een vorm om je te oefenen in de ethiek. Martha Nussbaum is hier een goed voorbeeld van. Zij leunt hierbij sterk op Aristoteles, die ook vond dat je het goede handelen leert vanuit de praktijk.’
U verzorgt een lezing over dit thema, waarbij u ook aandacht hebt voor de rol van slechte karakters, zoals Frank en Claire Underwood uit House of Cards. Waarom kijken wij zo graag naar dit soort figuren?
‘Omdat we ze willen begrijpen. En om onszelf zo te kunnen vertellen dat we zo slecht niet zijn. Immers wij zijn niet zo. Hoe realistischer karakters in een serie zijn, hoe meer we ervan kunnen opsteken. Als kind wordt je moraal gevoed met karakters die de heersende moraal bevestigen, de dappere prins en de lieve prinses zijn daar natuurlijk een goed voorbeeld van. Als je ouder wordt, ben je daar niet langer tevreden mee. Dan heb je meer aan grensfiguren waarin je jezelf herkent. Grensfiguren omdat ze niet zwart of wit zijn. Zulke karakters kunnen ertoe bijdragen dat we diversiteit meer gaan omarmen. Hoe beter je via die series andersdenkenden leert kennen, hoe groter de kans dat je niet (onbewust) discrimineert. Bijvoorbeeld, als je naar dezelfde series kijkt als mijn dochters ik, ontdek je dat vrouwen echt niet ondergeschikt zijn aan mannen.
Toen ik opgroeide waren er een paar invloedrijke films over vrouwen die zich losrukten van de heersende moraal, denk aan Grease, denk aan Desperately seeking Susan, de film waarmee Madonna doorbrak. Alleen die vrouwelijke hoofdrollen waren niet erg realistisch. Een figuur als Claire Underwood is veel complexer. Zij is niet simpelweg het liefje van. Dat maakt House of Cards zo fascinerend: je weet nooit wie machtiger is, zij of Frank. Ze kunnen ook niet zonder elkaar. Wat deze serie nog boeiender maakt is dat fictie en werkelijkheid zijn sterk met elkaar verbonden zijn. Doordat Kevin Spacey in de echte wereld ten val kwam vanwege een #MeToo kwestie moest hij ook in de serie overlijden. De inhoud van de serie, die gaat over de complexe verhouding tussen deze machtige man en zijn sterke vrouw, staat niet los van de werkelijkheid.’