De kleuren van de bollen geven aan hoe moeilijk het is om de inhoud ervan onder woorden te brengen, van donker –makkelijk- naar licht -lastig. De grootte van de bollen geeft aan in welke mate het meeweegt in de morele oordeelvorming. Hoe zien jouw bollen eruit?
Nieuwsgierigheid: het krachtigste wapen tegen polarisatie
Het meest effectieve middel tegen polarisatie is nieuwsgierigheid – nieuwsgierigheid naar de ander. Waar komen zijn of haar ideeën en overtuigingen vandaan? Waarom denkt iemand zo anders dan jij? Deze houding is belangrijker dan ooit, omdat we in onze samenleving te maken hebben met een relatief nieuw fenomeen: morele diversiteit.
In het verleden leefden we in een verzuilde samenleving, waarin we vooral omringd werden door gelijkgestemden met vergelijkbare ideeën over wat normaal, rechtvaardig en goed was. Tegenwoordig worden we geconfronteerd met een rijke variatie aan morele opvattingen. Die verschillen kunnen soms flink – of in ieder geval schijnbaar – botsen.
Om hiermee om te gaan, is het essentieel om met een open en onderzoekende houding te kijken naar de oorsprong van iemands morele overtuigingen. Probeer niet direct te oordelen op basis van woorden, achtergrond of uiterlijk. En maak een onderscheid tussen woorden en daden: wat iemand daadwerkelijk doet, zegt vaak veel meer dan wat iemand beweert.
Onder de waterspiegel
Om je hierbij te helpen, heb ik een ijsberg getekend. Ik nodig je uit om te kijken naar wat zich onder de waterspiegel bevindt. Wat speelt allemaal mee bij het vormen van een moreel oordeel? Waar komen jouw eigen overtuigingen vandaan? Hoe weet je zeker dat je gelijk hebt? Welke kleur hebben jouw ‘bollen’? Hoe groot zijn ze?
Het meest zichtbare en voelbare element van de ijsberg is de morele intuïtie: dat instinctieve gevoel dat ons doet zeggen of uitroepen dat iets “niet oké” is. Maar waarom vinden we dat eigenlijk? Het is vaak lastig om direct te onderbouwen waarom iets verkeerd voelt, maar juist die waaromvraag doet ertoe. Het is belangrijk dat je je oordeel kunt uitleggen, zeker wanneer je in gesprek bent met mensen die jouw mening niet delen.
Bij de vorming van een moreel oordeel – dit is niet oké, dat is wel oké, of dit is het juiste om te doen – spelen meerdere factoren een rol. Naast de feiten – de objectieve werkelijkheid – zijn er ook morele waarden en principes die onze oordelen beïnvloeden.
Feiten, waarden en principes
Er wordt wel eens gezegd dat feiten voor zich spreken. Helaas is dat niet waar. Feiten worden vaak anders geïnterpreteerd, afhankelijk van iemands achtergrond, opleiding of persoonlijke ervaringen. Soms is een goede wetenschappelijke onderbouwing nodig om een feit te begrijpen, en zelfs dan kan de interpretatie verschillen.
Waarden zijn zaken die we nastrevenswaardig vinden, zoals eerlijkheid, respect en tolerantie. Ze vormen de kern van wat we als goed beschouwen, maar zijn vaak abstract. Morele principes daarentegen zijn de regels die we hanteren om dat goede te bereiken. Denk bijvoorbeeld aan de Tien Geboden, het principe van ‘eerlijk delen’, of de regel ‘behandel anderen zoals je zelf behandeld wilt worden’. Deze principes kunnen echter in specifieke situaties lastig toepasbaar of zelfs tegenstrijdig zijn.
Wereldbeelden, mensbeelden en ervaringen
Onze moraal is niet alleen gebaseerd op waarden en principes, maar ook op onze diepgewortelde overtuigingen over hoe de wereld en mensen in elkaar zitten – ons wereldbeeld en mensbeeld. Deze overtuigingen worden gevormd door opvoeding, cultuur, opleiding, religie, en andere levensinvloeden. Wat opvalt, is dat ons zelfbeeld – ik ben oké – soms kan botsen met ons mensbeeld. Hoe ontstaat dat conflict?
Daarnaast spelen persoonlijke ervaringen een cruciale rol. Iedereen heeft een unieke geschiedenis en ontwikkelt daardoor een unieke moraal. Welke ervaringen zijn voor jou doorslaggevend geweest? Welke lessen heb je geleerd in je leven, bijvoorbeeld van je ouders of in de geschiedenislessen die je volgde?
Blijf vragen stellen
Onder de waterspiegel van de ijsberg schuilen altijd nieuwe inzichten. Het loont om hier regelmatig bij stil te staan. Stel jezelf vragen: welke ervaringen hebben jouw moraal gevormd? Welke overtuigingen draag je mee uit je opvoeding of je cultuur? En hoe beïnvloeden die jouw oordeel vandaag?
